Sông Cầu - tỉnh lỵ Phú Yên xưa, mang trong mình bề dày truyền thống lịch sử, văn hoá, đang từng bước vươn mình phát triển, hướng đến xây dựng một thành phố du lịch - dịch vụ biển; xứng tầm là trung tâm kinh tế, văn hóa, cửa ngõ giao thông phía Bắc của tỉnh Phú Yên.

Một góc trung tâm thị xã Sông Cầu về đêm. Ảnh: H.A

Thị xã Sông Cầu nằm ở phía Bắc tỉnh Phú Yên, có 493,83 km² diện tích tự nhiên, dân số trên 150 nghìn người, với 13 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 04 phường: Xuân Đài, Xuân Phú, Xuân Thành, Xuân Yên và 09 xã: Xuân Phương, Xuân Thịnh, Xuân Lộc, Xuân Cảnh, Xuân Hải, Xuân Bình, Xuân Lâm, Xuân Thọ 1, Xuân Thọ 2.

Vùng đất này có một lịch sử lâu đời, những di chỉ khảo cổ như Gò Ốc (xã Xuân Bình) và Cồn Đình (còn gọi là Gò Đình, Xuân Lộc) đều cho thấy con người đã sinh sống ở Sông Cầu từ hàng ngàn năm trước, với nền văn hoá bản địa khá rõ nét; phần lớn những dấu tích đã thu thập được coi là nằm trong phạm vi phân bổ của nền văn hoá Sa Huỳnh.

Tỉnh lỵ của Phú Yên xưa

Theo chính sử ghi nhận lại thì kể từ sau năm 1471, khi vua Lê Thánh Tông đã hạ được thành Đồ Bàn, ở phía Nam cận kề Thuận Quảng có ba nước nhỏ được sự thừa nhận của Đại Việt là: Chiêm Thành, Nam Bàn và Hoa Anh. Trong đó, nước Hoa Anh là vùng đất từ đèo Cù Mông đến núi Đá Bia (tức Phú Yên ngày nay). Đây được coi vùng phên dậu, quản lý lỏng lẻo. Từ năm 1471 đến 1578, một số ít lưu dân người Việt đến sinh cơ lập nghiệp ở vùng đất này, bên cạnh đó người Chăm cũng quay lại tập trung sinh sống ở vùng đồng bằng và ven biển.

Năm 1578, Lương Văn Chánh được Nguyễn Hoàng cử đi bình định quân Chiêm Thành. Suốt khoảng thời dài sau đó, Lương Văn Chánh đã ra sức chiêu tập lưu dân Thanh - Nghệ và Thuận Quảng vào khai phá đất hoang, đồng thời tiến hành dời dân tới vùng Cù Mông, Bà Đài, lại mộ dân tới khai khẩn đất hoang dọc theo triền sông Đà Rằng. Năm 1597, Phù Nghĩa Hầu Lương Văn Chánh lúc đó đang giữ chức An Biên trấn quan huyện Tuy Viễn nhận lệnh của Nguyễn Hoàng đẩy mạnh công cuộc di dân lập làng trên vùng đất Phú Yên, “nhưng sức các hộ dân mới đến tựu các xứ Cù Mông, Bà Đài, Bà Diễn, Bà Nông, từ trên đầu nguồn cho đến dưới cửa biển, kết lập gia cư địa phận, khai khẩn đất hoang thành thục nộp thuế theo lệ”[1]. Theo bước chân Lương Văn Chánh, từ đó, trên vùng đất Sông Cầu bắt đầu hình thành những làng xóm, dân cư ngày càng đông đúc.

Năm 1611, Sông Cầu (phủ Phú Yên) thuộc Thừa tuyên Quảng Nam. Đến năm 1629, dinh Phú Yên được thành lập gồm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa. Sông Cầu thuộc huyện Đồng Xuân.

Sông Cầu là nơi ghi dấu sự kiện ngoại giao có ý nghĩa lịch sử, khi phái đoàn ngoại giao đầu tiên của Mỹ thả neo tại Vũng Lắm trong vịnh Xuân Đài, đặt quan hệ thông thương với nước ta.

Từ năm 1888-1889, tỉnh lỵ Phú Yên đặt tại Vũng Lắm (nay thuộc phường Xuân Đài, thị xã Sông Cầu). Trong giai đoạn 1899-1945, lỵ sở chính quyền phong kiến Phú Yên dời từ thành An Thổ, Tuy An về đóng tại thôn Long Bình (nay thuộc phường Xuân Phú, thị xã Sông Cầu).

Những dấu tích còn lại của hành cung Long Bình. Ảnh: H.A

Từ cuối thế kỷ XIX, nhân dân Sông Cầu đã tham gia chống thực dân Pháp xâm lược. Viết tiếp truyền thống tốt đẹp đó, phong trào cách mạng nơi đây sôi sục với hoạt động của các tổ chức đảng, đảng viên, quần chúng giác ngộ cách mạng trong đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ, chống sưu cao thuế nặng…

Tháng 8/1945, Quốc dân Đại hội Tân Trào - Hội nghị Diên Hồng của cách mạng Việt Nam khẳng định: “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã tới” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân Đồng minh vào Đông Dương. Ngày 23/8/1945, sau khi nhận được truyền đạt từ phái viên Xứ ủy Trung Kỳ, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh lâm thời tỉnh họp quyết định tiến hành tổng khởi nghĩa. Trên cơ sở quyết định của Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh lâm thời tỉnh, Ủy ban khởi nghĩa tỉnh đã lãnh đạo giành chính quyền thắng lợi ở tỉnh lỵ Sông Cầu. Cờ đỏ sao vàng được kéo lên cột cờ dinh tỉnh trưởng đánh dấu Cách mạng Tháng Tám tại Phú Yên thành công rực rỡ.

Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, tỉnh lỵ Phú Yên được chuyển về Tuy Hòa, Sông Cầu kết thúc xứ mệnh lịch sử của mình.

Trong kháng chiến chống Pháp, Sông Cầu thực hiện nhiệm vụ kháng chiến, kiến quốc, cùng quân và dân cả tỉnh bảo vệ vùng tự do Phú Yên, bảo vệ thành quả Cách mạng Tháng Tám, đánh bại chiến dịch Át-lăng của địch, góp phần cùng cả nước làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Sông Cầu đã vượt qua bao gian khổ, hy sinh, bền gan chiến đấu cùng quân, dân trong tỉnh giải phóng Phú Yên, góp phần cùng cả nước giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Sau giải phóng, huyện Sông Cầu, lực lượng vũ trang huyện, công an huyện, thị trấn Sông Cầu và các xã thuộc huyện Sông Cầu được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

Thị xã vươn mình

Để đáp ứng yêu cầu phát triển, cuối năm 1975, Sông Cầu sáp nhập vào huyện Đồng Xuân; tháng 3/1977, hai huyện Đồng Xuân và Tuy An sáp nhập thành huyện Xuân An; đến tháng 9/1978 tách huyện Xuân An thành hai huyện Tuy An và Đồng Xuân. Huyện lỵ của Đồng Xuân, Xuân An luôn đóng ở thị trấn Sông Cầu.

Thực hiện Quyết định 189/HĐBT ngày 27/6/1985 của Hội đồng Bộ trưởng, huyện Sông Cầu được thành lập trên cơ sở tách ra từ huyện Đồng Xuân.

Ngày 27/8/2009, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 42/NQ-CP về việc thành lập thị xã Sông Cầu, các phường thuộc thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên. Tại quảng trường Nhà văn hoá Sông Cầu, ngày 22/9/2009, Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Yên đã tổ chức lễ công bố thành lập thị xã Sông Cầu trên cơ sở nâng cấp từ huyện Sông Cầu theo Nghị quyết số 42/NQ-CP của Chính phủ.

Phát huy truyền thống văn hoá, cách mạng trên quê hương anh hùng, khai thác lợi thế tiềm năng, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thị xã tự hào, nỗ lực phấn đấu, phát triển kinh tế, văn hoá - xã hội, đạt nhiều thành tựu quan trọng; an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, công tác quốc phòng, quân sự địa phương được bảo đảm. Ngày 24/8/2019, thị xã Sông Cầu long trọng tổ chức lễ kỷ niệm 10 năm Ngày thành lập thị xã (27/8/2009-27/8/2019) và công bố Quyết định của Bộ Xây dựng công nhận thị xã Sông Cầu là đô thị loại III trực thuộc tỉnh. Dịp này, thị xã còn vinh dự được đón nhận Huân chương lao động hạng Nhì của Chủ tịch nước. Đây là niềm tự hào, vinh dự, là động lực để toàn Đảng bộ, toàn dân, toàn quân thị xã tiếp tục đoàn kết, đồng lòng xây dựng quê hương Sông Cầu ngày càng giàu đẹp, văn minh.

Ngày 18/8/2021, Ban Thường vụ Tỉnh ủy ban hành Nghị quyết số 10-NQ/TU về lãnh đạo xây dựng, phát triển thị xã Sông Cầu lên thành phố trực thuộc tỉnh vào năm 2025. Trong đó, đặt ra mục tiêu là xây dựng, phát triển thị xã Sông Cầu xứng tầm là một trung tâm kinh tế, văn hoá - xã hội phía Bắc của tỉnh Phú Yên.

Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh, nhiệm kỳ 2020 - 2025, Nghị quyết của Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Chương trình hành động của UBND tỉnh; Nghị quyết Đại hội Đảng bộ thị xã, nhiệm kỳ 2020 - 2025, Chương trình hành động của Ban Thường vụ Thị ủy Sông Cầu về phát triển thị xã Sông Cầu trở thành thành phố Sông Cầu trực thuộc tỉnh Phú Yên vào năm 2025, UBND thị xã Sông Cầu đã ban hành Kế hoạch số 88/KH-UBND ngày 13/4/2022 về triển khai thực hiện Chương trình hành động số 15-CTr/TU, ngày 07/3/2022 của Ban Thường vụ Thị ủy Sông Cầu về thực hiện Nghị quyết số 10-NQ/TU, ngày 18/8/2021 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về lãnh đạo xây dựng, phát triển thị xã Sông Cầu lên thành phố trực thuộc tỉnh vào năm 2025. Theo đó, UBND thị xã Sông Cầu xác định mục tiêu: Tranh thủ thời cơ, khai thác hiệu quả tiềm năng, lợi thế, huy động mọi nguồn lực xây dựng và phát triển thị xã Sông Cầu trở thành thành phố vào năm 2025 theo hướng đô thị biển - du lịch - dịch vụ xanh, sạch đẹp, thân thiện, hiện đại. Duy trì tăng trưởng kinh tế cao và bền vững, đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tập trung đầu tư kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội đô thị và nông thôn, hoàn thiện tiêu chí đô thị loại III và từng bước đạt tiêu chí đô thị loại II; nâng cao chất lượng nếp sống văn hóa, văn minh đô thị, bảo vệ môi trường sinh thái; củng cố quốc phòng, an ninh; nâng cao hiệu lực quản lý, điều hành của chính quyền các cấp.

Sông Cầu định hướng phát triển trở thành thành phố du lịch - dịch vụ biển. Ảnh: H.A

Nhận được sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, giúp đỡ rất lớn của Trung ương, của Tỉnh, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thị xã đã và đang từng bước nỗ lực, tập trung huy động mọi nguồn lực để xây dựng cơ sở hạ tầng, chỉnh trang đô thị, phát triển văn hóa, xã hội và củng cố quốc phòng, an ninh nhằm mục tiêu xây dựng Sông Cầu trở thành thành phố với cơ cấu kinh tế là đô thị dịch vụ - du lịch - công nghiệp - nông nghiệp mà mũi nhọn là kinh tế biển. Đến nay, nền kinh tế của thị xã có tốc độ tăng trưởng khá và toàn diện trên các lĩnh vực; cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng dịch vụ - du lịch - công nghiệp - xây dựng. Năm 2023, thu nhập bình quân đầu người trên địa bàn đạt 96 triệu đồng/năm; thu ngân sách nhà nước là 264,6 tỷ đồng. Văn hóa - xã hội đạt kết quả tích cực, đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân được cải thiện, nâng cao.

Thị xã Sông Cầu lấy vịnh Xuân Đài và sông Tam Giang làm trung tâm, mở rộng không gian đô thị về hướng bắc và tây bắc. Hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật đô thị được đầu tư phát triển đồng bộ như: đường ven biển Trần Phú, đường Phạm Văn Đồng, đường Võ Thị Sáu và các tuyến đường trục chính của các xã dự kiến thành lập phường; từng bước hoàn thành tuyến đường vòng quanh vịnh Xuân Đài trên cơ sở quy hoạch Khu du lịch Quốc gia vịnh Xuân Đài... Bên cạnh đó, thị xã còn tập trung đầu tư xây dựng các khu dân cư, hệ thống chợ, chỉnh trang hạ tầng giao thông, điện, nước, công viên, cây xanh khu vực nội thị… làm thay đổi diện mạo đô thị ngày càng khang trang, sạch đẹp hơn.

Với lợi thế có bờ biển dài trên 80km và nhiều cảnh quan thơ mộng quanh vịnh Xuân Đài, đầm Cù Mông, thị xã Sông Cầu đã có nhiều cơ chế, chính sách kêu gọi các nhà đầu tư lớn trong và ngoài nước tham gia đầu tư, khai thác các khu du lịch dọc đầm Cù Mông, vịnh Xuân Đài nhằm tạo chuỗi liên kết và đa dạng hóa các loại hình du lịch. Kết nối du lịch Sông Cầu với các địa phương, từng bước hình thành đáp ứng các tiêu chí là Khu du lịch Quốc gia vịnh Xuân Đài; phát triển tuyến, điểm du lịch liên vùng, liên tuyến. Giai đoạn 2021-2025 có 16 dự án du lịch đã và đang đầu tư, trong đó có nhiều dự án quy mô lớn, tạo động lực đột phá xây dựng thương hiệu Du lịch vịnh Xuân Đài. Tháng 7/2022, thành công Lễ hội tôm hùm Sông Cầu lần thứ I đã tạo được ấn tượng về một thị xã Sông Cầu đang đổi mới và phát triển năng động từng ngày.

Ngày 14/10/2024, UBND tỉnh Phú Yên đã có văn bản báo cáo kết quả lấy ý kiến cử tri về Đề án thành lập các phường thuộc thị xã Sông Cầu và thành lập thành phố Sông Cầu, tỉnh Phú Yên. Theo Đề án, thành phố Sông Cầu sẽ là đơn vị hành chính đô thị cấp thành phố, đô thị loại III hướng tới tiêu chí đô thị loại II; trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, lịch sử, thương mại, dịch vụ, du lịch, công nghiệp phía Bắc của tỉnh Phú Yên; đầu mối giao thông quan trọng, cửa ngõ phía Bắc của tỉnh Phú Yên. Kết quả, số cử tri đồng ý thành lập thành phố Sông Cầu thuộc tỉnh Phú Yên là 83.442/85.282 người, đạt tỷ lệ 97,84%; đa số cử tri của 05 xã (Xuân Phương, Xuân Thịnh, Xuân Cảnh, Xuân Lộc, Xuân Hải) dự kiến thành lập phường, ủng hộ thành lập các phường thuộc thị xã Sông Cầu.

Vượt qua khó khăn, trở ngại, vững bước trên con đường mà Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh và dân tộc ta đã lựa chọn, phát huy, kế thừa truyền thống, kinh nghiệm lịch sử quý báu từ thực tiễn, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thị xã Sông Cầu đã và đang tiếp tục nỗ lực xây dựng quê hương ngày càng phát triển, từng bước trở thành đô thị văn minh, hiện đại.

Từ tỉnh lỵ của Phú Yên xưa, Sông Cầu đang khoác lên mình tấm áo mới, rất riêng…

H.A

------------------

[1] Sắc lệnh năm 1597