Trong lịch sử dựng nước và giữ nước, Cách mạng Tháng Tám là một trong những trang sử vẻ vang nhất, chói lọi nhất của dân tộc ta. Nhân dân Phú Yên cùng với cả nước vùng lên làm cuộc Cách mạng Tháng Tám thành công, đập tan ách thống trị của phát xít Nhật trong 5 năm, của thực dân Pháp trong 87 năm và lật đổ chế độ phong kiến mấy nghìn năm, đưa dân tộc Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập tự do do nhân dân làm chủ đất nước.
Biểu tình cướp chính quyền ngày 19/8/1945 tại Phủ khâm sai Bắc Kỳ, Hà Nội. (Ảnh tư liệu)
Phong trào Cách mạng Tháng Tám của cả nước
Ngày 01//9/1939, Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, thực dân Pháp thực hiện chính sách thực dân hà khắc đối với nước ta; tiến hành những cuộc khủng bố trắng, đàn áp dã man các phong trào yêu nước, thủ tiêu những quyền tự do dân chủ tối thiểu mà nhân dân ta đã giành được trong thời kỳ Mặt trận dân chủ. Năm 1940, Nhật nhảy vào Đông Dương. Tại các Hội nghị Trung ương lần thứ sáu (tháng 11/1939), lần thứ bảy (tháng 11/1940), Đảng ta ngày càng đề cao chủ trương, nhiệm vụ giải phóng dân tộc.
Giữa lúc đó, sau 30 năm bôn ba tìm đường cứu nước, ngày 28/1/1941, Bác Hồ về nước trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng. Từ ngày 10 đến ngày 19/5/1941, tại Pác Bó, Hà Quảng, Cao Bằng, Hội nghị Trung ương lần thứ tám được triệu tập, dưới sự chủ trì của đồng chí Hồ Chí Minh để hoàn chỉnh đường lối chiến lược, đề cao hơn nữa nhiệm vụ giải phóng dân tộc. Hội nghị nhận định: "Trong lúc này, nếu không giải quyết được vấn đề dân tộc giải phóng, không đòi được độc lập, tự do cho toàn thể dân tộc thì chẳng những toàn thể dân tộc chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận, giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được". Hội nghị chủ trương thành lập Mặt trận Việt Minh để đoàn kết hết thảy những người Việt Nam yêu nước dưới ngọn cờ độc lập dân tộc do Đảng ta lãnh đạo. Chủ trương thành lập các đoàn thể cứu quốc do Đảng khởi xướng đã tập hợp hàng chục triệu quần chúng tham gia, hình thành phong trào quần chúng rộng lớn, tạo nên thế và lực mới cho cách mạng nước ta. Ngày 22/12/1944, lãnh tụ Hồ Chí Minh chỉ thị thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân, tăng cường hoạt động vũ trang tuyên truyền, chuẩn bị cơ sở chính trị và quân sự cho cuộc khởi nghĩa sau này.
Khi Hồng quân Liên Xô sắp tiêu diệt hoàn toàn phát xít Đức, phát xít Nhật ngày càng nguy khốn. Tối ngày 9/3/1945, khi Nhật làm cuộc đảo chính lật đổ Pháp, Hội nghị Thường vụ Trung ương Đảng họp tại Từ Sơn, Bắc Ninh nhận định tình thế cách mạng, thời cơ cách mạng đã đến, nên quyết định: "Phát động một cao trào kháng Nhật mạnh mẽ, làm tiền đề cho cuộc tổng khởi nghĩa" và ra Chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta". Phong trào kháng Nhật cứu nước mau chóng lan rộng khắp các vùng miền. Các chiến khu kháng Nhật, căn cứ địa được thành lập. Ngày 15/4/1945, Hội nghị quân sự Bắc Kỳ do Thường vụ Trung ương Đảng triệu tập ở Hiệp Hòa, Bắc Giang đã quyết định sáp nhập Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân và Cứu quốc quân thành Việt Nam giải phóng quân và đặt nhiệm vụ quân sự lên trên các nhiệm vụ cần kíp khác.
Đầu tháng 5/1945, phát xít Đức đầu hàng Đồng Minh không điều kiện. Tình hình thế giới sau đó diễn biến mau lẹ. Nhận thấy thời cơ cách mạng đã đến, Đảng ta triệu tập Hội nghị cán bộ toàn quốc, từ ngày 13 đến 15/8/1945 tại Tân Trào, Tuyên Quang đã quyết định phát động toàn dân nhất tề đứng lên Tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và bè lũ tay sai. Liền đó, từ ngày 16 đến 17/8, cũng tại Tân Trào, Quốc dân Đại hội được triệu tập, tán thành chủ trương tổng khởi nghĩa, bầu ra Ủy ban giải phóng dân tộc tức Chính phủ lâm thời do lãnh tụ Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, theo lời kêu gọi của Người: "Giờ định vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta", cả nước vùng lên lật đổ bộ máy cai trị của phát xít Nhật và bè lũ tay sai. Nhất là thắng lợi của Tổng khởi nghĩa ngày 19/8/1945 ở Hà Nội có ý nghĩa quyết định đối với cả nước, làm cho chính quyền tay sai Nhật các nơi bị tê liệt, cổ vũ và thúc đẩy mạnh mẽ các tỉnh và thành phố khác trong cả nước nổi dậy giành chính quyền về tay nhân dân.
Phong trào Cách mạng Tháng Tám ở Phú Yên
Ở Phú Yên, ngay sau sự kiện Nhật đảo chính Pháp (ngày 09/3/1945), lợi dụng tình hình không ổn định, một số tù chính trị ở Trà Kê ra khỏi tù và hoạt động tại Phú Yên như Bùi Công Trừng, Hà Huy Giáp. Họ tiếp xúc, trao đổi tình hình, phổ biến chủ trương của Đảng với một số đảng viên, trí thức đang hoạt động ở Tuy Hòa gồm Đinh Nho Khôi, Đinh Nho Bát, Nguyễn Ái, Nguyễn Tiếm, Nguyễn Chính, Nguyễn Văn Nguyên. Cùng thời gian này, đồng chí Trần Suyền là sinh viên đang học tại Hà Nội về Tuy Hòa tuyên truyền nội dung Báo Cứu Quốc và bản diễn ca chương trình Việt Minh. Tháng 4/1945, Ủy ban Việt Minh lâm thời tỉnh Phú Yên được thành lập, Đinh Nho Khôi làm thư ký.
Từ ngày 15 đến ngày 20/5/1945, gần 300 chiến sĩ cộng sản thoát khỏi nhà tù Buôn Ma Thuột trở về các tỉnh Trung kỳ, tham gia phong trào cách mạng từ Thanh Hóa đến Bình Thuận. Ở Phú Yên, có các đồng chí Trương Kiểm, Lê Cấp, Đoàn Sơ và Hoàng Văn Phúc được đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Trần Hữu Dực trong Đảng ủy nhà tù Buôn Ma Thuột phân công về hoạt động ở Phú Yên. Những người từ nhà tù Buôn Ma Thuột trở về tiếp thu chủ trương đấu tranh của Mặt trận Việt Minh và họ đã cùng cán bộ, trí thức yêu nước trong nhóm Đinh Nho Khôi ở Tuy Hòa tiến hành cuộc vận động cách mạng. Các hội cứu quốc cũng được thành lập như Thanh niên cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Công nhân cứu quốc... có hàng nghìn quần chúng tham gia dưới sự tổ chức, lãnh đạo của Đảng. Quần chúng từng bước giác ngộ đường lối cách mạng giải phóng dân tộc, họ hăng hái tham gia vào các tổ chức đoàn thể, đây là cơ sở thuận lợi cho việc xây dựng lực lượng vũ trang. Công tác tuyên truyền cương lĩnh Mặt trận Việt Minh được đẩy mạnh, nâng cao giác ngộ cách mạng, động viên, hiệu triệu quần chúng vùng lên đánh đổ phát xít Nhật và bọn tay sai bán nước, quyết tâm giành chính quyền về tay nhân dân. Các phong trào quần chúng hoạt động ngày một mạnh mẽ đã tác động đến chính quyền bù nhìn của địch ở Hòa Đa, Phước Hậu, La Hai và Sông Cầu.
Ngày 12/6/1945, tại nhà ông Cộng Tiếu - một hội viên Hội Nông dân cứu quốc ở làng Hòa Đa, xã An Mỹ, các đồng chí Trương Kiểm (Trương Chí Cương), Đoàn Sơ (Sửu), Hoàng Văn Phúc (Xuân) và Lê Cấp (Mẫn) cùng với đồng chí Nguyễn Thái họp bàn việc thành lập Tỉnh ủy lâm thời và quyết định các nội dung: (1) khẩn trương nắm chắc các đoàn thể quần chúng, phát động và sẵn sàng huy động lực lượng quần chúng xuống đường; (2) xây dựng các đơn vị tự vệ vũ trang; (3) tổ chức Đại hội Việt Minh tỉnh, định rõ thành phần, thời gian và nội dung đại hội, thông qua đại hội để phổ biến chủ trương của Tỉnh ủy. Hội nghị ra nghị quyết thành lập Tỉnh ủy lâm thời gồm 5 đồng chí: Trương Kiểm, Hoàng Văn Phúc, Lê Cấp, Đoàn Sơ, Nguyễn Thái. Đồng chí Trương Kiểm được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy lâm thời.
Sự ra đời của Tỉnh ủy lâm thời Phú Yên chính thức đánh dấu khôi phục trở lại vai trò lãnh đạo cách mạng của Đảng ở Phú Yên. Đây là nhân tố cơ bản và quyết định cho cuộc khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945 ở Phú Yên giành thắng lợi.
Ngày 17/7/1945, Tỉnh ủy quyết định triệu tập Đại hội Mặt trận Việt Minh tại nhà ông Nguyễn Quốc Thoại làng phước Hậu, khu Tuy Hòa. Khẩu hiệu chung của Đại hội là: "Đánh đổ phát xít Nhật! đánh đổ chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim! Việt Nam độc lập! Mặt trận Việt Minh muôn năm!"
Lúc này tình hình thế giới có nhiều biến chuyển có lợi cho phong trào cách mạng Đông Dương và Việt Nam. Ngày 14/8/1945, phát xít Nhật đầu hàng đồng minh, điều đó làm quân Nhật ở Đông Dương hoang mang cực độ, chính phủ bù nhìn lo sợ, điều này đã tạo điều kiện thuận lợi cho phong trào cách mạng Việt Nam, phong trào chống phát xít Nhật và bù nhìn tay sai diễn ra rầm rộ, không khí khởi nghĩa sục sôi trên khắp cả nước.
Ở Phú Yên, chính quyền tay sai từ tỉnh đến xã bị tê liệt hoàn toàn, khí thế cách mạng trong quần chúng nhân dân dâng cao, chờ lệnh khởi nghĩa. Song do thông tin liên lạc khó khăn, Phú Yên chưa nhận được kế hoạch khởi nghĩa của Trung ương (14/8/1945), nhưng Ủy ban Việt Minh Phú Yên chủ động phát động cuộc biểu tình vũ trang thị uy toàn tỉnh chuẩn bị tiến tới giành chính quyền.
Dưới sự lãnh đạo của Việt Minh Phú Yên, không khí chuẩn bị khởi nghĩa khẩn trương, sôi nổi của quần chúng cách mạng không chỉ thu hút một số tầng lớp trong giai cấp địa chủ, tư sản ngã theo cách mạng mà còn thúc đẩy sự tan rã nhanh chóng bộ máy chính quyền bù nhìn và các tổ chức tay sai thân Nhật. Tại Phú Yên lúc này, đội ngũ quan lại, viên chức, binh lính nằm trong guồng máy cai trị của Pháp hoang mang cực độ. Chính phủ bù nhìn thân Nhật mới hình thành chưa ổn định. Nắm được cơ hội này, Việt Minh các cấp đã tuyên truyền, thuyết phục họ làm theo yêu cầu của mình.
Từ ngày 14/8 đến ngày 23/8, các cuộc biểu tình vũ trang thị uy có hàng ngàn người tham gia công khai, được tổ chức ở La Hai, Tuy An, Đồng Bò, đưa phong trào cách mạng lên đỉnh cao. Trước khi biểu tình, các đoàn thể cứu quốc hàng ngũ chỉnh tề, đại biểu Việt Minh thông báo tình hình cả nước, chủ trương chuẩn bị khởi nghĩa, hô hào nhân dân tham gia Việt Minh giành chính quyền. Ngày 20/8/1945, đồng chí Nguyễn Văn Nguyên thư ký ủy ban Việt Minh tỉnh biết tin Nhật đầu hàng quân đồng minh đã huy động lực lượng từ Đồng Xuân về Sông Cầu chuẩn bị khởi nghĩa. Tối ngày 20/8, tại Chí Thạnh - Tuy An, Ủy ban Việt Minh tỉnh nhận định: “Nhật đầu hàng Đồng minh là thời cơ khách quan vô cùng thuận lợi để chúng ta tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền, nếu chậm trễ sẽ không còn cơ hội. Khởi nghĩa là nhiệm vụ cực kỳ trọng đại, là đỉnh cao của bạo lực cách mạng, khởi nghĩa phải có lực lượng mạnh, cùng đồng thời với cả nước”
Sau các cuộc biểu tình mạnh mẽ và quyết liệt của nhân dân toàn tỉnh, phát xít Nhật ở Phú Yên bị cô lập hoàn toàn. Sáng ngày 22/8/1945, chúng gấp rút chuyển quân vào Nha Trang. Trước khí thế mạnh mẽ của các cuộc biểu tình khắp cả tỉnh, đồng chí Lê Tự Nhiên, trên đường vào Nam, đến Phú Yên thông báo tin tức về các tỉnh bạn khởi nghĩa. Ngay sau khi nhận mệnh lệnh tổng khởi nghĩa của Xứ ủy Trung kỳ, ngày 23/8/1945, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh lâm thời tỉnh họp quyết định tổng khởi nghĩa vào nửa đêm 24 tháng 8 năm 1945. Sau một ngày khẩn trương chuẩn bị, dưới sự chỉ huy của Ủy ban khởi nghĩa tỉnh, các đội tự vệ bí mật có mặt ở các địa điểm quy định. Lực lượng quần chúng được trang bị gậy, giáo mác, cờ đỏ sao vàng, chia ra từng nhóm ở từng vị trí, sẵn sàng chi viện cho các nơi khi cần thiết. Trong đêm 24 rạng sáng 25/8/1945, Ủy ban khởi nghĩa lần lượt chiếm đồn khố xanh Sông Cầu, kéo đến dinh tỉnh trưởng, ra lệnh tỉnh trưởng đầu hàng giao nộp tài liệu, ấn tín cho Ủy ban khởi nghĩa; tuyên bố chính quyền thực dân phong kiến bị xóa bỏ. Sáng ngày 26/8/1945, Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Phú Yên ra mắt quần chúng tại Tỉnh lỵ Sông Cầu, các đồng chí: Nguyễn Văn Nguyên - Chủ tịch Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh; Trương Kiểm (Trương Chí Cương) - Phó Chủ tịch và các ủy viên gồm: Hoàng Văn Phúc, Phan Thanh Cưu, Nguyễn Thái, Lê Cấp, Lê Duy Trinh, Phạm Ngọc Quế, Đoàn Sơ.
Ngày 27/8/1945, ở khu Đồng Bò - Tuy Hòa, Ban lãnh đạo khởi nghĩa đã huy động lực lượng công nhân nhà máy và nhân dân trong vùng tổ chức mít tinh, vũ trang tước vũ khí đồn khố xanh, chiếm nhà Bang Tá thu 8 súng trường, 1 trung liên và 3.000 tấn đường. Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời khu Đồng Bò được thành lập do đồng chí Đoàn Sơ (Sửu) làm Chủ tịch.
Dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh và Ủy ban khởi nghĩa, ngày 28/8, hơn 800 quần chúng nhân dân mà phần lớn là đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Sơn Hòa kéo nhau về huyện đường biểu tình thị uy, họ mang giáo mác, cung tên chiếm lấy huyện đường và tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai. Cách mạng Tháng Tám 1945 ở Phú Yên thắng lợi hoàn toàn, chính quyền cách mạng đã thuộc về nhân dân. Nhân dân Phú Yên góp phần cùng cả nước làm nên thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám.
Đặng Hồng Thái
------------
* Nguồn viết dựa vào sách Đảng Cộng sản Việt Nam - Chặng đường qua hai thế kỷ, NXB Chính trị quốc gia - Hà Nội – 2006; lịch sử Đảng bộ tỉnh Phú Yên 1930 -1945
